Zakończenie: eliptyczność orbit | Portal Dydaktyczny dla Matematyków

\begin{wrapfigure}[14]{l}[0cm]{4.6cm} \vspace*{-.45cm} \includegraphics*[totalheight=6cm]{Principia02.jpg}

\end{wrapfigure}

%\setcounter{chapter}{11}

Opiszmy na zakończenie jeden z największych historycznych sukcesów rachunku różniczkowego: dowód, że pod działaniem siły grawitacji planety poruszają się po elipsach.

Zgodnie z prawem grawitacji, dwa ciała o masach $M$ i $m$ przyciągają się z siłą skierowaną wzdłuż łączącej je prostej i proporcjonalną do iloczynu mas oraz odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości ciał. Ciało o masie $M$ (Słońce) umieścimy w początku układu współrzędnych w $\R^3$ . Zmienna $t>0$ to czas. Milcząco założymy, że wszystkie funkcje występujące w rachunkach są różniczkowalne.

W chwili $t>0$ planeta o masie $m$ jest w punkcie $y(t)\in \R^3$ . Słońce przyciąga ją z siłą

$F=-\frac{GMm}{|y|^3} y\, ,$

gdzie $|y|$ oznacza długość wektora $y\in\R^3$ . Z drugiej zasady dynamiki wiadomo, że siła $F$ nadaje przyspieszenie $a=y''$ i zachodzi równość $F=ma$ . Dlatego

$y''=-\frac{GM}{|y|^3} y\, .$

Matematykowi wolno przyjąć, że wskutek doboru jednostek iloczyn $GM=1$ . Równanie różniczkowe, opisujące ruch planety wokół Słońca ma wtedy postać

$\begin{equation} \label{cf} y''=-\frac{y}{|y|^3}\, . \end{equation}$

Twierdzenie [Newton] Wszystkie rozwiązania równania cf są krzywymi płaskimi. Jedyne krzywe zamknięte, spełniające cf, to elipsy (o ognisku w zerze).

Dowód:
Najpierw wykażemy, że ruch odbywa się w jednej płaszczyźnie. W tym celu rozpatrzymy iloczyn wektorowy $y\times y'$ i obliczymy jego pochodną: \begin{displaymath} \ddt \big(y\times y'\big)=y'\times y'+ y\times y''= y\times y'' \stackrel{ cf}=0. \end{displaymath}% \underbrace{ % }_{=0} (Łatwo sprawdzić, że wzór na pochodną iloczynu wektorowego funkcji $f,g\colon I\to\R^3$ jest taki sam, jak zwykły wzór na pochodną iloczynu; ponadto $a\times a=0$ i dlatego otrzymujemy kolejne równości). Zatem

$\begin{equation} \label{1plane} y\times y'\equiv \mathrm{const} =: h\in \R^3\, , \end{equation}$

to zaś oznacza, że płaszczyzna rozpięta na wektorach $y,y'$ jest w każdej chwili prostopadła do wektora $h$ . Zatem $y,y'\perp h$ i ruch odbywa się w ustalonej płaszczyźnie.

\begin{wrapfigure}[13]{l}[0cm]{5.8cm} \includegraphics*[totalheight=2.8cm]{biegunowe.png}

{\footnotesize\baselineskip 11pt

Współrzędne biegunowe. Wektor $y(t)$ jest iloczynem wektora jednostkowego $e_r$ i liczby $r=|y|$ . Siła i przyspieszenie są równoległe do $e_r$ .

}

\end{wrapfigure}

Odtąd więc, obróciwszy układ współrzędnych, mamy prawo zakładać, że $y=y(t)\in \R^2$ . Wprowadźmy w $\R^2$ współrzędne biegunowe $r,\theta$ . Będziemy pisać

$e_r=(\cos \theta,\sin\theta)\, , \qquad e_\theta=(-\sin\theta,\cos\theta)\, ,$

oraz

$\begin{equation} \label{y-rer} y=r\cdot e_r\, ,\quad\mbox{gdzie } r=|y|\, . \end{equation}$

Oczywiście, $r,\theta\colon (0,T)\to \R$ są funkcjami czasu $t$ , określonymi tak długo, jak długo odbywa się ruch. Wyraźmy przyspieszenie w tym układzie współrzędnych. Ze wzorów na pochodne sinusa i cosinusa wynika, że $(e_r)'=\theta' e_\theta$ i $(e_\theta)'=-\theta' e_r$ . Dlatego po prostym rachunku, różniczkując dwukrotnie, otrzymujemy

$\begin{gather} y'=r'e_r+r(e_r)'=r'e_r+r\theta'e_\theta\, ,\\ y''=\big(r''-r(\theta')^2\big)e_r +\big(r\theta''+2r'\theta')e_\theta\, .\label{ybis} \end{gather*}$

Jednak z równania cf wynika, że wektor $y''$ jest równoległy do $y$ , tzn. do wektora jednostkowego $e_r$ . Współrzędna w kierunku $e_\theta$ musi więc znikać. Przeto

$\begin{equation} \label{vpolowe} r\theta''+2r'\theta'=0\, ,\qquad r^2+2rr'\theta'=\ddt\big(r^2\theta'\big)=0\, , \qquad r^2\theta'\equiv\mathrm{const}=L\, . \end{equation}$

Wspomnijmy o interpetacji geometrycznej ostatniej równości: wynika z niej, że całka

$A(t)=\int_{\theta_0}^{\theta(t)} \frac{r^2(\theta)}2\, d\theta$

ma stałą pochodną $A'(t)=L/2$ . Jest to tzw. drugie prawo Keplera - prędkość polowa planety jest stała (inaczej: w równych odcinkach czasu promień wodzący planety zamiata figury o równych polach). Czytelnik zechce samodzielnie pomyśleć, dlaczego całka $A(t)$ jest równa polu odpowiedniej figury. (Trzeba znać wzór na pole trójkąta i umieć posługiwać się sumami Riemanna.)

Z równań ybis i vpolowe otrzymujemy $y''=\big(r''-r(\theta')^2\big)e_r=\big(r''-r(\theta')^2\big)\frac{y}{|y|}$ . Porównując to wyrażenie z równaniem cf, sprawdzamy, że

$r''-r(\theta')^2=-\frac{1}{|y|^2}=-\frac{1}{r^2}.$

Jednak wobec równości vpolowe jest $r(\theta')^2=L^2/r^3$ , więc

$\begin{equation} \label{rbis} r''=r^{-3}{L^2}-r^{-2}. \end{equation}$

Aby rozwiązać to równanie, użyjemy sztuczki. Niech $u(\theta):=1/r(t(\theta))$ , gdzie $t=t(\theta)$ jest funkcją odwrotną do $\theta=\theta(t)$ . Ze wzorów na pochodną złożenia i vpolowe otrzymujemy

$\begin{gather} \dth u=-\frac{1}{r^2}\cdot \frac{\mathrm{d}r} {\mathrm{d}t}\cdot \frac{\mathrm{d}t}{\mathrm{d}\theta} = -\frac{1}{L}r'\, ,\qquad \ddth u = -\frac{1}{L}\cdot \frac{\mathrm{d}^2r}{\mathrm{d}t^2}\cdot\frac{\mathrm{d}t}{\mathrm{d}\theta} = -\frac{r^2}{L^2}\, r''\, . \end{gather*}$

Stąd

$\frac{\mathrm{d}^2u}{\mathrm{d}\theta^2} + u = -\frac{r^2}{L^2}\, r''+\frac 1r \stackrel{\eqref{rbis}}= \frac{1}{L^2}\, .$

Można wykazać - proszę spróbować zrobić to samodzielnie - że jedynymi rozwiązaniami równania $u''+u=L^{-2}$ są funkcje

$u(\theta) = A\cos(\theta+ B) + \frac{1}{L^2}, \qquad\mbox{tzn.} \qquad r=\frac 1u=\frac{L^2}{1+AL^2\cos(\theta+B)}\, .$

Gdy stała $AL^2\in (0,1),$ ostatnie równanie jest parametrycznym równaniem elipsy. Czytelnik zdoła to sam sprawdzić. Dla $AL^2\ge 1$ funkcja $r=r(\theta)$ nie jest ograniczona. Trajektoria jest wtedy parabolą lub hiperbolą.

□

W swoich Prinicipia Mathematica Newton wykazał także, że jeśli wszystkie orbity zamknięte są elipsami, to wielkość siły musi być odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości ciał. Stała $AL^2$ jest mimośrodem elipsy.

\begin{wrapfigure}[14]{l}[0cm]{5.8cm} \includegraphics*[totalheight=5.7cm]{3elipsy.png}

{\footnotesize\baselineskip 11pt

Okrąg (linia przerywana), elipsa o mimośrodzie takim, jak orbita Ziemi (ciągła linia czarna) i elipsa o mimośrodzie orbity Marsa (linia czerwona). Środek okręgu i jedno z ognisk każdej elipsy są w tym samym punkcie.

}

\end{wrapfigure} Przybliżone mimośrody orbit planet w Układzie Słonecznym są następujące:

\begin{flushright} \begin{tabular}{c|c|c|c} Merkury & Wenus & Ziemia & Mars \\ \hline 0,\! 205 & 0,\! 007 & 0,\! 017 & 0,\! 093 \\ \hline\hline Jowisz & Saturn & Uran & Neptun\\ \hline 0,\! 048 & 0,\! 054 & 0,\! 047 & 0,\! 009 \end{tabular}\qquad $\phantom{ab}$ \end{flushright}

Orbity odbiegają więc od kołowych bardzo nieznacznie. Mimo to, na podstawie danych obserwacyjnych, które zgromadził astronom Tycho Brahe, Kepler zdołał w 1609 roku wysunąć przypuszczenie, że orbity planet są elipsami.

Czytelnik zgodzi się jednak, że czym innym jest supozycja, wysnuta z obserwacji, czym innym zaś dowód, stwierdzający, że przy pewnych założeniach orbity muszą być elipsami. (To zresztą tylko rozsądne przybliżenie rzeczywistości, gdyż naprawdę na ruch każdej z~planet wokół Słońca wpływa siła przyciągania pozostałych planet, znikoma w porównaniu z przyciąganiem Słońca, ale przecież niezerowa. Dlatego orbity są elipsami jedynie w pewnym przybliżeniu, a ich mimośrody podlegają wahaniom.)

Siła Analizy Matematycznej tkwi więc zarówno w zastosowaniach, jak i w subtelnej teorii. Warto o tym pamiętać.